GENEL BİLGİLER
Türk yazısı sağdan sola yazılır.
Türk yazısında büyük harf – küçük harf ayırımı yoktur.
Yazı bir taşa yazılıyor ise taş dikildiğinde sağ üst köşesinden aşağıya doğru okunur.
Kelimeleri birbirinden ayırmak için ( : ) işâreti kullanılır. Bu işâret satırların ilk kelimelerinin önünde kullanılmazken, satırların son kelimelerinin sonunda kullanılır.
Taş yazıtlarda birinci satırın üstüne ve altına, tâkîb eden satırların altlarına bir çizgi çizilir.
Türk yazısında bugün kullandığımız C, F, H, J ve V harfleri yoktur.
Açıklamalar:
1- Bu yazıda belirtilmeyen imler ayrıca verilecektir.
2- Önemsiz istisnâlar göz ardı edilmiştir.
3- Bu çalışma, “Türk Yazısı’nın günümüzde de kullanılması” amaçlanarak yapılmıştır.
SESLİ HARFLER
Dört tânedirler. Her biri hem kalın hem de ince iki sesle okunurlar. Bu bakımdan bu 4 sesli harf 8 sese karşılık verir. Buna karşılık sessiz harflerin bâzıları ince veya kalın sesli harflerle okunmak üzere ikiye ayrılmışlardır.
Yalnız Yenisey yazıtlarında kullanılmış olan ve e ile i arası (é) ses veren bir diğer sesli harf daha vardır ki, Türk Yazısı’nın en gelişmiş hâlinin Orkun yazıtlarında kullanıldığı kabûl edildiğinden bu harf konumuzun dışında bırakılmıştır. Harf şöyledir: ğ
Sesli harfler şunlardır:
A = A , E
I = I , İ
O = O , U
Ö = Ö , Ü
(Toplam 4 harf…)
———-
A = A , E
Kelime başında yazılmaz.
Birinci hecede sessiz harften sonra yazılmaz.
Kelimenin ikinci, üçüncü hecelerinde yazılmaz.
Kelime sonunda yazılır.
“kollamak, inlemek, yalamak, bilemek” gibi fiillerin “la (le)” hecelerinde yazılır.
I = I , İ
Kelime başında yazılır. (Ancak ık=Q ve iç=c harflerinden önce yazılmaz.)
Birinci hecede (iç=c harfi dışında) sessiz harften sonra yazılır.
Kelimenin ikinci, üçüncü hecelerinde yazılmaz.
Kelime sonunda yazılır.
O = O , U
Kelime başında yazılır. (Ancak ok (uk)=q harfinden önce yazılmaz.)
Birinci hecede (ok (uk)=q harfi dışında) sessiz harften sonra yazılır.
Kelimenin ikinci, üçüncü hecelerinde yazılmaz.
Kelimenin son hecesi ismin i (u) hâline âit ise bu hecede yazılır: KONÇuYUĞ, KaRLuKUĞ gibi…
Kelime sonunda yazılır.
Ancak kelimede ok (uk)=q harfi var ise ayrıca bu O harfini eklemek gereksizdir: TOKuNDuRMaK, SOKuŞTuRMaK gibi…
Ö = Ö , Ü
Kelime başında yazılır. (Ancak ök (ük)=X harfinden önce yazılmaz.)
Birinci hecede (ök (ük)=X harfi dışında) sessiz harften sonra yazılır.
Kelimenin ikinci, üçüncü hecelerinde yazılmaz.
Kelimenin son hecesi ismin i (ü) hâline âit ise bu hecede yazılır: TÖLüSÜĞ, ÖGüZÜĞ gibi…
Kelime sonunda yazılır.
Ancak kelimede ök (ük)=X harfi var ise ayrıca bu Ö harfini eklemek gereksizdir: YÜKüNDüRMeK, SÖKüRTüRMeK gibi…
SESSİZ HARFLER
KALIN VE İNCE SESSİZLER
Hem kalını hem de incesi bulunan sessiz harfler şunlardır:
B = aB
b = eB
D = aD
d = eD
G = aG
g = eG
K = aK
k = eK
L = aL
l = eL
N = aN
n = eN
R = aR
r = eR
S = aS
s = eS
T = aT
t = eT
Y = aY
y = EY
(Toplam 20 harf…)
———-
B = aB
Kalın sesli harflerle okunan b harfidir. “aB” sesini verir.
Kelime başında aB veyâ Ba okunur.
Kelime başında IB veyâ BI okunması için başına veyâ ardına I (I),
OB, UB veyâ BO, BU okunması için başına veyâ ardına O (O, U) seslisini alır.
Kelime içinde IB veyâ BI okunması için başına veyâ ardına I (I),
UB veyâ BU okunması için başına veyâ ardına O (U) seslisini alır.
b = eB
İnce sesli harflerle okunan b harfidir. “eB” sesini verir.
Kelime başında eB veyâ Be okunur.
Kelime başında İB veyâ Bİ okunması için başına veyâ ardına I (İ),
ÖB, ÜB veyâ BÖ, BÜ okunması için başına veyâ ardına Ö (Ö,Ü) seslisini alır.
Kelime içinde İB veyâ Bİ okunması için başına veyâ ardına I (İ),
ÜB veyâ BÜ okunması için başına veyâ ardına ü (Ü) seslisini alır.
D = aD
Kalın sesli harflerle okunan d harfidir. “aD” sesini verir.
Kelime başında (o çağın Türkçe’sinde d harfi ile başlayan kelime olmadığından) aD okunur.
Kelime başında ID okunması için başına I (I),
OD veyâ UD okunması için başına O (O, U) seslisini alır.
Kelime içinde ID veyâ DI okunması için başına veyâ ardına I (I),
UD veyâ DU okunması için başına veyâ ardına O (U) seslisini alır.
Kendisinden önce Kalın l = L gelmesi hâlinde ld = V birleşik sessiz harfi kullanılır. (BK. : V=ld)
Kendisinden önce Kalın n = N gelmesi hâlinde nd = J birleşik sessiz harfi kullanılır. (BK. :
J= nd)
d = eD
İnce sesli harflerle okunan d harfidir. “eD” sesini verir.
Kelime başında (o çağın Türkçe’sinde d harfi ile başlayan kelime olmadığından) eD okunur.
Kelime başında İD okunması için başına I (İ),
ÖD veyâ ÜD okunması için başına Ö (Ö, Ü) seslisini alır.
Kelime içinde İD veyâ Dİ okunması için başına veyâ ardına I (İ),
ÜD veyâ DÜ okunması için başına veyâ ardına Ö (Ü) seslisini alır.
Kendisinden önce ince n = n gelmesi hâlinde nd = J birleşik sessiz harfi kullanılır. (BK. :
J = nd)
G = aG (aĞ)
Kalın sesli harflerle okunan g harfidir. “aG” sesini verir.
Kelime başında (o çağın Türkçe’sinde g harfi ile başlayan kelime olmadığından) aG okunur.
Kelime başında IG okunması için başına I (I),
OG veyâ UG okunması için başına O (O, U) seslisini alır.
Kelime içinde aG, ıG, uG veyâ Ga, Gı, Gu okunması için başına veyâ ardına bir sesli harf alması gerekmez. Okunuşun nasıl olacağını bir önceki hecenin sesli harfi belirler.
Kalın n = N’den sonra gelmesi hâlinde ng = H birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. : H = ng)
g = eG (eĞ)
İnce sesli harflerle okunan g harfidir. “eG” sesini verir.
Kelime başında (o çağın Türkçe’sinde g harfi ile başlayan kelime olmadığından) eG okunur.
Kelime başında İG okunması için başına I (İ),
ÖG veyâ ÜG okunması için başına Ö (Ö, Ü) seslisini alır.
Kelime içinde eG, iG, üG veyâ Ge, Gi, Gü okunması için başına veyâ ardına bir sesli harf alması gerekmez. Okunuşun nasıl olacağını bir önceki hecenin sesli harfi belirler. (Edgüg = “gügd” sözcüğü istisnâdır.)
İnce n = n’den sonra gelmesi hâlinde ng = H birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. : H = ng)
K = aK
A harfi ile okunan k harfidir. “aK” sesini verir.
Kelime başında aK veyâ Ka okunur.
Kelime ortasında da aK veyâ Ka okunur.
k = eK
E ve i harfleri ile okunan k harfidir. “eK” sesini verir.
Kelime başında eK veyâ Ke okunur.
Kelime başında iK veyâ Ki okunması için başına veyâ ardına I (İ),
Kelime ortasında da eK veyâ Ke okunur.
Kelime içinde de iK veyâ Ki okunması için önüne veyâ ardına I (İ), seslisini alır.
L = aL
Kalın sesli harflerle okunan l harfidir. “aL” sesini verir.
Kelime başında (Türkçe’de l harfi ile başlayan kelime olmadığından) aL okunur.
Kelime başında IL okunması için başına I (I),
OL veyâ UL okunması için başına O (O, U) seslisini alır.
Kelime içinde aL, ıL, uL veyâ La, Lı, Lu okunması için başına veyâ ardına bir sesli harf alması gerekmez. Okunuşun nasıl olacağını bir önceki hecenin sesli harfi belirler.
Kendisinden sonra kalın d = D veyâ kalın t = T gelmesi hâlinde v = ld (lt) birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. : v = ld, lt)
l = eL
İnce sesli harflerle okunan l harfidir. “eL” sesini verir.
Kelime başında (Türkçe’de l harfi ile başlayan kelime olmadığından) eL okunur.
Kelime başında İL okunması için başına I (İ),
ÖL veyâ ÜL okunması için başına Ö (Ö, Ü) seslisini alır.
Kelime içinde eL, iL, üL veyâ Le, Li, Lü okunması için başına veyâ ardına bir sesli harf alması gerekmez. Okunuşun nasıl olacağını bir önceki hecenin sesli harfi belirler.
Kendisinden sonra ince d = d veyâ ince t = t gelmesi hâlinde v = ld (lt) birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. : v = ld, lt)
N = aN
Kalın sesli harflerle okunan n harfidir. “aN” sesini verir.
Kelime başında (Türkçe’de kalın n harfi ile başlayan kelime olmadığından) aN okunur.
Kelime başında IN okunması için başına I (I),
ON veyâ UN okunması için başına O (O, U) seslisini alır.
Kelime içinde aN, ıN, uN veyâ Na, Nı, Nu okunması için başına veyâ ardına bir sesli harf alması gerekmez. Okunuşun nasıl olacağını bir önceki hecenin sesli harfi belirler.
Kendisinden sonra ç = Ç gelmesi hâlinde C = nç birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. : C = nç)
Kendisinden sonra kalın d = D veyâ kalın t = T gelmesi hâlinde J = nd (nt) birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. : J = nd, nt)
Kendisinden sonra kalın g = G gelmesi hâlinde H = ng birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. :
H = ng)
Kendisinden önce kalın y = Y gelmesi hâlinde F = yn birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. :
F = yn)
n = eN
İnce sesli harflerle okunan n harfidir. “eN” sesini verir.
Kelime başında (Türkçe’de “ne” kelimesinin ve türevlerinin dışında ince n harfi ile başlayan kelime olmadığından) eN okunur. Ne ve türevleri istisnâdır.
Kelime başında İN okunması için başına I (İ),
ÖN veyâ ÜN okunması için başına Ö (Ö, Ü) seslisini alır.
Kelime içinde eN, iN, üN veyâ Ne, Ni, Nü okunması için başına veyâ ardına bir sesli harf alması gerekmez. Okunuşun nasıl olacağını bir önceki hecenin sesli harfi belirler.
Kendisinden sonra ç = Ç gelmesi hâlinde C = nç birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. : C = nç)
Kendisinden sonra ince d = d veyâ ince t = t gelmesi hâlinde J = nd (nt) birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. : J = nd, nt)
Kendisinden sonra ince g = g gelmesi hâlinde H = ng birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. :
H = ng)
Bir ek olarak kelime sonunda kalın sesli harflerin ardından yazılması mümkündür.
R = aR
Kalın sesli harflerle okunan r harfidir. “aR” sesini verir.
Kelime başında (Türkçe’de r harfi ile başlayan kelime olmadığından) aR okunur.
Kelime başında IR okunması için başına I (I),
OR veyâ UR okunması için başına O (O, U) seslisini alır.
Kelime içinde aR, ıR, uR veyâ Ra, Rı, Ru okunması için başına veyâ ardına bir sesli harf alması gerekmez. Okunuşun nasıl olacağını bir önceki hecenin sesli harfi belirler.
r = eR
İnce sesli harflerle okunan r harfidir. “eR” sesini verir.
Kelime başında (Türkçe’de r harfi ile başlayan kelime olmadığından) eR okunur.
Kelime başında İR okunması için başına I (İ),
ÖR veyâ ÜR okunması için başına Ö (Ö, Ü) seslisini alır.
Kelime içinde eR, iR, üR veyâ Re, Ri, Rü okunması için başına veyâ ardına bir sesli harf alması gerekmez. Okunuşun nasıl olacağını bir önceki hecenin sesli harfi belirler.
S = aS
Kalın sesli harflerle okunan s harfidir. “aS” sesini verir.
Kelime başında aS veyâ Sa okunur.
Kelime başında IS veyâ SI okunması için başına veyâ ardına I (I),
OS, US veyâ SO, SU okunması için başına veyâ ardına O (O, U) seslisini alır.
Kelime içinde IS veyâ SI okunması için başına veyâ ardına I (I),
US veyâ SU okunması için başına veyâ ardına O (U) seslisini alır.
s = eS
İnce sesli harflerle okunan s harfidir. “eS” sesini verir.
Kelime başında eS veyâ Se okunur.
Kelime başında İS veyâ Sİ okunması için başına veyâ ardına I (İ),
ÖS, ÜS veyâ SÖ, SÜ okunması için başına veyâ ardına Ö (Ö,Ü) seslisini alır.
Kelime içinde İS veyâ Sİ okunması için başına veyâ ardına I (İ),
ÜS veyâ SÜ okunması için başına veyâ ardına ü (Ü) seslisini alır.
Açıklama: Orkun Yazıtları’nda gerek aS gerekse eS harfleri bâzı kelimelerde aŞ (eŞ) sesini vermektedir. Bu konuyu inceleyen “Orkun Yazıtları’nın eS, aS, aŞ (eş) Lugati otağımız tarafından hazırlanmaktadır.
T = aT
Kalın sesli harflerle okunan t harfidir. “aT” sesini verir.
Kelime başında aT veyâ Ta okunur.
Kelime başında IT veyâ TI okunması için başına veyâ ardına I (I),
OT, UT veyâ TO, TU okunması için başına veyâ ardına O (O, U) seslisini alır.
Kelime içinde IT veyâ TI okunması için başına veyâ ardına I (I),
UT veyâ TU okunması için başına veyâ ardına O (U) seslisini alır.
Kendisinden önce Kalın l = L gelmesi hâlinde V = lt birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. :
V = lt)
Kendisinden önce Kalın n = N gelmesi hâlinde J = nt birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. :
J = nt)
t = eT
İnce sesli harflerle okunan t harfidir. “eT” sesini verir.
Kelime başında eT veyâ Te okunur.
Kelime başında İT veyâ Tİ okunması için başına veyâ ardına I (İ),
ÖT, ÜT veyâ TÖ, TÜ okunması için başına veyâ ardına Ö (Ö,Ü) seslisini alır.
Kelime içinde İT veyâ Tİ okunması için başına veyâ ardına I (İ),
ÜT veyâ TÜ okunması için başına veyâ ardına ü (Ü) seslisini alır.
Kendisinden önce ince n = n gelmesi hâlinde nt = J birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. :
J = nt)
Y = aY
Kalın sesli harflerle okunan y harfidir. “aY” sesini verir.
Kelime başında aY veyâ Ya okunur.
Kelime başında IY veyâ YI okunması için başına veyâ ardına I (I),
OY, UY veyâ YO, YU okunması için başına veyâ ardına O (O, U) seslisini alır.
Kelime içinde IY veyâ YI okunması için başına veyâ ardına I (I),
UY veyâ YU okunması için başına veyâ ardına O (U) seslisini alır.
Kendisinden sonra kalın n = N gelmesi hâlinde F = yn birleşik sessiz harfi kullanılır. (Bk. :
F = yn)
y = eY
İnce sesli harflerle okunan y harfidir. “eY” sesini verir.
Kelime başında eY veyâ Ye okunur.
Kelime başında İY veyâ Yİ okunması için başına veyâ ardına I (İ),
ÖY, ÜY veyâ YÖ, YÜ okunması için başına veyâ ardına Ö (Ö, Ü) seslisini alır.
Kelime içinde İY veyâ Yİ okunması için başına veyâ ardına I (İ),
ÜY veyâ YÜ okunması için başına veyâ ardına Ö (Ü) seslisini alır.
BAĞIMSIZ SESSİZLER
Kalını ve incesi olmayan sessiz harfler şunlardır:
Ç = Ça
M = Ma
P = Pa
Ş = Şa
Z = Za
(Toplam 5 harf…)
———-
Ç = Ça
Hem kalın hem de ince sesli harflerle okunan ç harfidir. “Ça” sesini verir.
Kelime başında AÇ, ÇA, ÇE veyâ EÇ okunur.
Kelime başında bu seslerin dışında bir ses vermesi isteniyorsa önüne veyâ ardına vermesi istenilen sesin sesli harfi konulur.
Kelime içinde bu seslerin dışında bir ses vermesi isteniyorsa önüne veyâ ardına vermesi istenilen sesin sesli harfi konulur.
M = Ma
Hem kalın hem de ince sesli harflerle okunan m harfidir. “Ma” sesini verir.
Kelime başında AM, EM, MA veyâ ME okunur.
Kelime başında bu seslerin dışında bir ses vermesi isteniyorsa önüne veyâ ardına vermesi istenilen sesin sesli harfi konulur.
Kelime içinde bu seslerin dışında bir ses vermesi isteniyorsa önüne veyâ ardına vermesi istenilen sesin sesli harfi konulur.
Kelime sonunda fiil eki olarak kullanıldığında önüne ve ardına ı, i harfi konmaksızın yazılır. KaLDıM = MVK, BiLDiM = Mvib, KalMıŞ = ŞMLK, BiLMiŞ = şmlib gibi…
P = Pa
Hem kalın hem de ince sesli harflerle okunan p harfidir. “Pa” sesini verir.
Kelime başında (Türkçe’de p harfi ile başlayan kelime olmadığından) aP veyâ eP okunur.
Kelime başında IP, İP okunması için başına I (I, İ),
OP, UP okunması için başına O (O, U),
ÖP, ÜP okunması için başına Ö (Ö, Ü) seslilerini alır.
Kelime içinde IP, İP, UP, ÜP ve PI, Pİ, PU, PÜ okunması için başına veyâ ardına bir sesli harf alması gerekir.
Kelime sonlarında ıP, iP, uP, üP okunur. KaLıP, BİLiP, BULuP, BÖLüP gibi…
Ş = Şa
Türk yazısında zaman zaman kalın aŞ sesi veren S ve ince eŞ sesi veren s harfleri, bugün bu yazıda sâdece aS ve eS sesi için kullanılmalıdır. Bu durumda;
Ş = Şa harfi hem kalın hem de ince sesli harflerle okunan ş harfi olmalıdır. “Şa” sesini vermelidir. Bu duruma göre;
Kelime başında AŞ, ŞA okunmalıdır.
Kelime başında bu seslerin dışında bir ses vermesi isteniyorsa önüne veyâ ardına vermesi istenilen sesin sesli harfi konulmalıdır.
Kelime içinde bu seslerin dışında bir ses vermesi isteniyorsa önüne veyâ ardına vermesi istenilen sesin sesli harfi konulmalıdır.
Z = Za
Hem kalın hem de ince sesli harflerle okunan z harfidir. “Za” sesini verir.
Kelime başında (Türkçe’de z harfi ile başlayan kelime olmadığından) aZ veyâ eZ okunur.
Kelime başında IZ, İZ okunması için başına I (I, İ),
OZ, UZ okunması için başına O (O, U),
ÖZ, ÜZ okunması için başına Ö (Ö, Ü) seslilerini alır.
Kelime içinde IZ, İZ, UZ, ÜZ ve ZI, Zİ, ZU, ZÜ okunması için başına veyâ ardına bir sesli harf alması gerekir.
Kelime sonlarında ıZ, iZ, uZ, üZ okunur. KIZıMıZ, TeRiMiZ, SOYuMuZ, ÖZüMüZ, KIZıNıZ, TeRiNiZ, SOYuNuZ, ÖZüNüZ gibi…
SESLİ SESSİZLER
Önünde veyâ ardında bir sesli harf bulunan sesli sessiz harfler şunlardır:
c = iÇ, Çİ (Okunuşu İÇ)
Q = ıK, KI (Okunuşu IK)
q = oK, uK, KO, KU (Okunuşu OK)
X = öK, üK, KÖ, KÜ (Okunuşu ÖK)
(Toplam 4 harf…)
———-
c = iÇ, Çİ (Bk. : Yardımcı çalışmalar, *1)
İÇ ve Çİ sesi verir. E ve İ hâllerinde ardına e = (E) ve i = (İ) sesli harflerini alır.
Q = ıK, KI (Bk. : Yardımcı çalışmalar, *2)
Kelime başında yalnız Kı sesi verirse de KIL-mak (LQ) kelimesinin dışında ardına I ( I) harfini alır.
Kelime içinde yalnız ıK ve Kı sesi verir.
Kelime içinde KI sesi vermesi hâlinde ardına I ( I ) harfini alır.
q = oK, uK, KO, KU
Kelime başında oK veyâ uK sesi verir.
Kelime ilk hecesinde KO veyâ KU sesi vermesi isteniyorsa ardına O veyâ U karşılığı olan ( O ) harfi yazılır.
Kelime içinde UK sesi vermesi isteniyorsa önüne U harfini almaz.
Kelime içinde KU sesi vermesi isteniyorsa ardına U karşılığı olan ( O ) harfi yazılır.
X = öK, üK, KÖ, KÜ
Kelime başında öK veyâ üK sesi verir.
Kelime ilk hecesinde KÖ veyâ KÜ sesi vermesi isteniyorsa ardına Ö veyâ Ü karşılığı olan ( Ö ) harfi yazılır.
Kelime içinde ÜK sesi vermesi isteniyorsa önüne Ü harfini almaz.
Kelime içinde KÜ sesi vermesi isteniyorsa ardına Ü karşılığı olan ( Ö ) harfi yazılır.
İKİ SESLİ (birleşik) SESSİZLER (Bk. : Yardımcı çalışmalar, *4)
İki ses veren sessiz harfler şunlardır:
V = ld, lt (Okunuşu ALT)
C = nç (Okunuşu ANÇ)
J = nd, nt (Okunuşu ANT)
H = ng (Okunuşu ANG)
F = yn (Okunuşu AYN)
(Toplam 5 harf…)
———-
V = LD, LT
Kelime başında (Türkçe’de l harfi ile başlayan kelime olmadığından) ALD (ALT) veyâ ELD (ELT) okunur.
Kelime başında ILD, İLD veyâ ILT, İLT okunması için başına I, İ ( I ) alır.
Kelime başında OLD, ULD veyâ OLT, ULT okunması için başına O, U ( O ) alır.
Kelime başında ÖLD, ÜLD veyâ ÖLT, ÜLT okunması için başına Ö, Ü ( Ö ) alır.
Kelime içinde hangi sesle okunması gerektiğini bir önceki hecenin seslisi belirler.
C = NÇ
Kelime başında (Türkçe’de “ne” kelimesinin ve türevlerinin dışında n harfi ile başlayan kelime olmadığından) ANÇ veyâ ENÇ okunur.
Kelime başında INÇ, İNÇ okunması için başına I, İ ( I ) alır.
Kelime başında ONÇ, UNÇ okunması için başına O, U ( O ) alır.
Kelime başında ÖNÇ, ÜNÇ okunması için başına Ö, Ü ( Ö ) alır.
Kelime içinde hangi sesle okunması gerektiğini bir önceki hecenin seslisi belirler.
J = ND, NT
Kelime başında (Türkçe’de “ne” kelimesinin ve türevlerinin dışında n harfi ile başlayan kelime olmadığından) AND (ANT) veyâ END (ENT) okunur.
Kelime başında IND, İND veyâ INT, İNT okunması için başına I, İ ( I ) alır.
Kelime başında OND, UND veyâ ONT, UNT okunması için başına O, U ( O ) alır.
Kelime başında ÖND, ÜND veyâ ÖNT, ÜNT okunması için başına Ö, Ü ( Ö ) alır.
Kelime içinde hangi sesle okunması gerektiğini bir önceki hecenin seslisi belirler.
H = NG
Kelime başında (Türkçe’de “ne” kelimesinin ve türevlerinin dışında n harfi ile başlayan kelime olmadığından) ANG veyâ ENG okunur.
Kelime başında ING, İNG okunması için başına I, İ ( I ) alır.
Kelime başında ONG, UNG okunması için başına O, U ( O ) alır.
Kelime başında ÖNG, ÜNG okunması için başına Ö, Ü ( Ö ) alır.
Kelime içinde hangi sesle okunması gerektiğini bir önceki hecenin seslisi belirler.
F = YN (Bk. : Yardımcı çalışmalar, *3)
Sert seslilerle kullanılır.
Kelime başında AYN okunur.
Kelime başında IYN okunması için başına I, İ ( I ) alır.
Kelime başında OYN veyâ UYN okunması için başına O, U ( O ) alır.
Kelime içinde (‘O’ sert seslisi dışında) hangi sert sesle okunması gerektiğini bir önceki hecenin sert seslisi belirler.
(NY sesi verdiği zannı, Bilge Kağan Bengü Taşı’nın, 3üncü yüzünün (Güney yüzü), 14üncü dizisindeki “Tonyukuk” kelimesinin qqYNOT harfleri ile yazılmasından kaynaklanmıştır. Biz bu yazılışın bir yazım hatâsı olduğu kanaatindeyiz.)
———-
YARDIMCI ÇALIŞMALAR
*1- Türk Yazısı’ndaki İÇ, Çİ ( c ) sesli kelimeler
| Yazıtın Adı | Taşın Yüzü | Yüzün Satırı | iÇ Sesinin Kelimesi | Farklı Okunuşları? | Kelimenin Anlamı |
| Kemçik-Çırgak | 2 | 6 | EMcg | eGİÇiME | kızıma |
| EMc:g | eG:İÇiME | eg?içim’e | |||
| 2 | 6 | tgcmgAN | aNA eGeM İÇiGiT | ? | |
| tgcmg:AN | aNA:eGeM İÇiGiT | ana Gemiçik’i?* | |||
| tgcmg:AN | aNA:eGeM İÇGiT | ana Gemiçik’i?* | |||
| tg:cmg:AN | aNA:eGeMİÇ:GeT | ana gemiç? get? | |||
| tg:cmg:AN | aNA:eGeMİÇ:eGeT | ana gemiç? eget? | |||
| 2 | 7 | MIRL:Ac:şB | BaŞ:İÇE:aLıRIM | baş içine alırım; aklıma koyarım | |
| 2 | 7 | AcŞY | YaŞİÇE | ? | |
| Ac:ŞY | YaŞ:İÇE | yaş içine; çocuk içine | |||
| 2 | 8 | ehgrcl | eLİÇeRiGÑE | ? | |
| Ehgrc:l | eL:İÇeRiGÑE | el (il) içerisine | |||
| Tonyukuk | 1-1 | 4 | idkc | İÇiKDİ | boyun eğdi |
| 1-1 | 10 | erc | İÇRE | içinde | |
| Bilge Kağan | 1 | 25 | mtrgc | İÇGiRT(T)iM | boyun eğdirttim |
| 1 | 37 | idkc | İÇiKDİ | boyun eğdi |
*2- Türk Yazısı’ndaki (Orkun) IK, KI ( Q ) sesli kelimeler
| Yazıtın Adı | Taş Nu./Yüz Nu./Dizi Nu. | ıK, Kı Sesinin Kelimesi | Kelimenin Okunuşu | Kelimenin Anlamı |
| Tonyukuk | I-1-1 | MJlQ | KILıNDıM | kılındım; oldum; doğdum |
| I-1-5 | nıYSIQ | KISaYIN | kılayım; yapayım | |
| I-2-3 | GFTIQ | KITaYNıĞ | Kıtay’ı | |
| I-2-4 ve I-2-5 | FTIQ | KITaYN | Kıtay | |
| I-2-4 ve I-3-4 | MLSIQ | KISaLıM | kılalım; yapalım | |
| I-2-7 | ADFTIQ | KITaYNDA | Kıtay’dan | |
| I-3-1 ve I-3-2 | AQLB | BaLIKA | balıka; kente | |
| I-3-2 | QLB | BaLIK | balık; kent | |
| I-3-3 ve I-4-4 | ZKRIQ | KIRKıZ | Kırgız | |
| I-3-5 | MQsDO | UDSIKıM | uyuyasım | |
| I-3-6 | AKZKRIQ | KIRKıZTA | Kırgız’da | |
| I-4-3 | GZKRIQ | KIRKıZıĞ | Kırgız’ı | |
| 5 I-4-5 | ADZKRIQ | KIRKıZDA | Kırgız’dan | |
| I-4-6(x2) ve I-4-9(x2) | smQST | TaŞIKMıŞ | dışarılamış; dışarı çıkmış | |
| I-4-8 | GnYIQ | KIYıNıĞ | buyruğunu; dilediğini | |
| II-1-5 | PZIQ | KIZıP | kızıp | |
| II-2-4(x2) ve II-3-2 | LZIQ | KIZıL | kızıl | |
| 2-2-5 | AKFTIQ | KITaYNKA | Kıtay’a | |
| Köl Tigin | 1-2 | AHIQsTB | BaTıSIKIÑA | batısına |
| 1-6 | ZMDIQ | KIDMaZ | barındırmaz | |
| 1-11 | MDTIQUT | TOKITDıM | dokuttum | |
| 2-4,14,17,25,35(x2),36 ve 3-13 | ZKRIQ | KIRKıZ | Kırgız | |
| 2-4,14,28 ve 3-11 | FTIQ | KITaYN | Kıtay | |
| 2-7 | ZIQ | KIZ | kız | |
| 2-12 | IKDQLB | BaLIKDaKI | balıktaki; kentteki | |
| 2-12 | smQGT | TaĞIKMıŞ | dışarılamış; dışarı çıkmış | |
| 2-15 ve 4-1 | KRIQ | KIRK | kırk | |
| 2-16(x2) | IVQ | KILDI | kıldı | |
| 2-34 | AFQZ | aZKIYNA | azıcık | |
| 3-4 | ADQLB | BaLIKDA | balıkta; kentte | |
| 3-5 | IDLÇLIQ | KILıÇLaDI | kılıçladı | |
| 3-8 | AQILB | BaLIKA | balıka; kente | |
| Bilge Kağan | 1-5,12,23 ve 3-2 | FTIQ | KITaYN | Kıtay |
| 1-5,12,15,20(x2),26(x2),27 | ZKRIQ | KIRKıZ | Kırgız | |
| 1-7 | ZIQ | KIZ | kız | |
| 1-10 | IKDQLB | BaLIKDaKI | balıktaki; kentteki | |
| 1-10 | smQGT | TaĞIKMıŞ | dışarılamış; dışarı çıkmış | |
| 1-12 | KRIQ | KIRK | kırk | |
| 1-14(x2) | IVQ | KILDI | kıldı | |
| 1-20(x2) | GIVQ | KILDIĞ | kıldı | |
| 1-28(x3) | QILB | BaLIK | balık; kent | |
| 1-28,30 | ADQILB | BaLIKDA | balıkta; kentte | |
| 1-31 | ADqDLŞIQ | KIŞLaDUKDA | kışladığımızda | |
| 1-32 | şmQŞT | TaŞIKMıŞ | dışarılamış; dışarı çıkmış | |
| 1-35 | IDMLQ | KILMaDI | kılmadı | |
| 1-37 | ATLSIQ | KISıLTA | geçitte; geçitinde | |
| 3-2 | NŞIQ | KIŞıN | kışın | |
| 3-7 | ADFTIQ | KITaYNDA | Kıtay’dan | |
| 4-2 | AHIQsTB | BaTıSIKIÑA | batısına | |
| 4-4 | ZMDIQ | KIDMaZ | barındırmaz | |
| 4-10 | NIZIQ | KIZIN | kızın | |
| 4-11 | GLGGRIQ | KIRGaGLıĞ | işlenmiş; dokunmuş | |
| 4-14 | MTTIQOT | TOKITTıM | dokuttum |
(x2) veyâ (x3), kelimenin dizi içinde iki veyâ üç kere kullanıldığını gösterir.
*3- Türk Yazısı’ndaki (Tonyukuk ve Orkun) YN ( F ) sesli kelimeler
| YN Sesinin Kelimesi | Kelimenin Okunuşu | Kelimenin Anlamı |
| Foq | KOYN | Koyn, koyun |
| FTIQ | KITaYN | Kıtayn |
| FGiÇ | ÇIGaYN | Çıgayn, yoksul |
| FY | YaYN | Yayn-mak, yayın- , dağıt- |
| TF | aYNıT | Aynıt-mak, korkut- |
| GF | aYNıG | Aynıg, kötü |
| GiF | aYNIG | Aynıg, kötü (Bilge Tonyukuk) |
| AFQZ | aZKIYNA | Azkıyna, azıcık |
| AFKZ | aZKıYNA | Azkıyna, azıcık (Bilge Tonyukuk) |
| qqFOT | TOYNUKUK | Tonyukuk |
*4- Türk Yazısı’nda iki sesli (birleşik) sessizlerin kullanılışı
| AÇIKLAMALAR | Kelime Örneği | Okunuşu | Anlamı | ||||
| Kalın Sesli Kelimede | LD | sesi varsa | V | harfi kulanılır | IVL | aLDI | aldı |
| Kalın Sesli Kelimede | LT | sesi varsa | V | harfi kulanılır | IVL | aLTI | altı |
| Kalın Sesli Kelimede | NÇ | sesi varsa | C | harfi kulanılır | AC | aNÇa | onca |
| Kalın Sesli Kelimede | ND | sesi varsa | J | harfi kulanılır | AJO | ONDA | onda |
| Kalın Sesli Kelimede | NG | sesi varsa | H | harfi kulanılır | RHUS | SUNGuR | sungur |
| Kalın Sesli Kelimede | NT | sesi varsa | J | harfi kulanılır | AMJOY | YONTMA | yontma |
| İnce Sesli Kelimede | nç | sesi varsa | C | harfi kulanılır | Cr | eRiNÇ | erinç |
| İnce Sesli Kelimede | nd | sesi varsa | J | harfi kulanılır | eJb | BeNDE | bende |
| İnce Sesli Kelimede | ng | sesi varsa | H | harfi kulanılır | nh | eNGiN | engin |
| İnce Sesli Kelimede | nt | sesi varsa | J | harfi kulanılır | iJk | KeNTİ | kenti |
| Kalın Sesli Kelimede | YN | sesi varsa | F | harfi kulanılır | KFK | KaYNaK | kaynak |